Filosoof Karl Popper zei het ooit in een interview: ‘Optimisme is een plicht. We moeten focussen op de dingen die gedaan moeten worden en waar we verantwoordelijk voor zijn.’ Daar kan ik me wel in vinden en ik weet vrijwel zeker dat ook filosoof en kunstenaar Koert van Mensvoort tot deze school behoort. In zijn boek Next Nature ziet hij een positief geloof in de mensheid als een morele plicht. Doemdenken over de menselijke soort komt voor Van Mensvoort neer op zelfhaat. De mens stelt hij centraal – dat is hij immers zelf – en hoopvol is hij omdat hij niet anders wil.
Ik vind zijn enthousiasme aanstekelijk, te meer omdat we er met méér van hetzelfde niet gaan komen. Van Mensvoort, tevens oprichter van het ‘Next Nature Network’, zegt dat de grote natuurorganisaties een conservatief beeld van de natuur hebben. Eigenlijk was vroeger alles beter, dus richt men zich op herstel en behoud. Daar tegenover plaatst Van Mensvoort de unieke mogelijkheden van de mens als evolutionaire katalysator. Die rol speelde geen enkele diersoort eerder. Terwijl in de afgelopen paar miljard jaar de evolutie op basis van DNA, genen en koolstofverbindingen voort strompelde, schiet die nu door middel van nieuwe materialen zoals silicium en plastic met sprongen tegelijk vooruit.
We spreken van het antropoceen, een geologisch tijdperk waarop de menselijke activiteiten van de mens de grootste impact hebben. Deze activiteiten bedreigen weliswaar bestaande ecosystemen, maar leiden ook tot een diversificatie van zowel biologisch als technisch leven. De auteur stelt zich de gewaagde vraag of de bezorgdheid om het verdwijnen van soorten eigenlijk wel terecht is.
Heeft Van Mensvoort niet misschien een enorm bord voor zijn kop en verkondigt hij het blije techno-gospel zoals zovele hightech toekomstdenkers? Nee, ik denk dat zijn verhaal wel hout snijdt. Hij wijst op een belangrijke
Hij is geen alarmist, maar waarschuwt wel: als we niet uitkijken, wordt het antropoceen opgevolgd door het technoceen, het tijdperk waarin de technologie een grotere impact heeft, veel groter dan de mens. Dat is niet de bedoeling: Van Mensvoort stelt zeer bewust de mens centraal. Het is daarom onze grootste morele verantwoordelijkheid om biologie en technologie in balans te brengen.
De juiste balans tussen biologie en technologie betekent onherroepelijk dat we vooruit moeten: we kunnen de techno-sfeer niet afschaffen of ongedaan maken. ‘De evolutie gaat door, we moeten vooruit’, schrijft Van Mensvoort. ‘Maar al te naïef inzetten op een wereld waarin technologie biologie vervangt, is net zo onverstandig. We moeten koorddansen: balans.’
Van Mensvoorts toon is plezierig: zijn oplossing klinkt redelijk en zijn geloof in de mensheid is hartverwarmend. In essentie pleit hij immers voor een humane technologie die de behoeftes van de mens als uitgangspunt neemt. ‘Het vergroot onze zintuigen in plaats van ze af te stompen. Het plaatst mensen in hun kracht, in plaats van ze overbodig te maken. […] Humane technologie dient niet enkel het individu, maar allereerst de mensheid als geheel.’
Het is wel veel gevraagd voor die mensheid die er inderdaad ‘nog maar net is’. Pas voorzien van intellectuele gaven zijn we de wereld om ons heen al onherroepelijk aan het veranderen. Het bewaren van onze menselijkheid (die zelf ook nog eens verder evolueert) is geen sinecure.
Komt de mensheid inderdaad over haar collectieve neiging tot zelf-destructie heen? Over honderd jaar lezen we Next Nature weer eens terug. Dan zeggen we: ‘Het is niet gemakkelijk geweest, maar zonder die hoopvolle, optimistische houding hadden we het nóóit gered.’
Deze boekrecensie van Farid Tabarki werd op 15 juni gepubliceerd in het Financieel Dagblad.
Iedere week publiceert tijdgeestonderzoeker Farid Tabarki een column in Het Financieele Dagblad, over een breed scala aan onderwerpen. Thema’s zoals innovatie op maatschappelijk, economisch en technologisch vlak. De column verschijnt ook wekelijks op onze website. Wil je meer columns van Farid lezen? http://fd.nl/auteur/farid-tabarki
Vrijheid, blijheid
15 augustus, 2018
Vrijheid is een groot goed. De een zet graag het ontwerpbestand van zijn 3D-geprinte wapen online omdat hij gelooft in een vrijheid van meningsuiting zonder grenzen. In Nederland zijn meer dan een miljoen zzp’ers van wie velen gehecht zijn aan hun vrije ondernemerschap.
Daartegenover staan de vele schietpartijen in Amerika en de verkapte dienstverbanden voor een laag tarief waarin veel zzp’ers gevangen zitten.
De voorbeelden gaan over twee verschillende vormen van vrijheid: positieve vrijheid en negatieve vrijheid. Femke Halsema schreef er ooit een essay over, maar de gedachte komt oorspronkelijk van de Britse filosoof Isaiah Berlin. Negatieve vrijheid is de afwezigheid van dwang van de overheid en anderen. Positieve vrijheid richt zich op autonomie: voldoende mogelijkheden hebben om je leven in te kunnen richten.
Hoe ver mag vrijheid gaan? Het recht om ontwerpen voor 3D-geprinte wapens online te mogen zetten is een stokpaardje van de groep ‘Defense Distributed’, een ‘open source digitale uitgever’ die weinig opheeft met de overheid en meer gelooft in de weerbaarheid van de Amerikaanse burger. Het is de logica van mensen zoals Republikeins senator Rand Paul, die als lid van de Tea Party pleit voor een minimale overheid.
In Nederland zijn we niet zo wars van overheidsbemoeienis, zeker niet als het om wapens gaat, maar we snoeien grondig in onzeverzorgingsstaat, die juist een motor kan zijn voor positieve vrijheid. Allerlei politici en denkers pleiten inmiddels voor de bescherming van de positie van zzp’ers, bijvoorbeeld door minimumtarieven of een verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering. Zulke plannen tonen het dilemma van de twee vrijheden. Verbeter je de positieve vrijheid van de zzp’er, dan betekent dat bijna automatisch dat je de bijl zet aan zijn negatieve vrijheid.
Maar hoe reëel is vrijheid nog in het tijdperk van almachtige techbedrijven die met hun platforms vol algoritmen de gebruikers manipuleren? De Amerikaanse informaticus Jaron Lanier spreekt over de Bummer, ‘Behaviours of Users Modified, and Made Into an Empire for Rent’, ‘gemodificeerd gebruikersgedrag tot verhuurbaar imperium gemaakt’. Onvrijheid en beïnvloeding als verdienmodel, met platforms waar je amper omheen kunt. De Uber-taxichauffeur en de filmpjesmakers op YouTube kunnen erover meepraten.
Wat is belangrijker, vrijheid, blijheid of autonomie? Laten we in het geval van de zzp’er kiezen voor autonomie en paal en perk stellen aan verkapte dienstverbanden voor een tientje per uur. En op platforms waar mensen ideeën, muziek of 3D-printontwerpen delen, mag van mij in principe alles, mits de mensen zelf eigenaar blijven van hun uitingen.
Voor het 3D-geprinte wapen moeten we op de hoofdregel van vrijheid, blijheid op internetplatforms misschien een uitzondering maken: dat is in staat de vrijheid van een ander wel heel definitief om zeep te helpen.
Iedere week publiceert tijdgeestonderzoeker Farid Tabarki een column in Het Financieele Dagblad, over een breed scala aan onderwerpen. Thema’s zoals innovatie op maatschappelijk, economisch en technologisch vlak. De column verschijnt ook wekelijks op onze website. Wil je meer columns van Farid lezen? http://fd.nl/auteur/farid-tabarki
Grand tour
8 augustus, 2018
Geeft u zichzelf voor de vakantie een opdracht mee? Tien kilo afvallen, of per fiets de Mont Ventoux beklimmen en lachend op de top een selfie maken om die te delen met uw vrienden? Zo’n vakantie met een hoger doel is eigenlijk hopeloos ouderwets, want tot in de oudheid gingen velen u voor. ‘Vacantia’ is Latijn voor het ontbreken van verplichtingen. Toch geven we al duizenden jaren lang onze plezierreisjes graag een thema mee.
Het schoolvoorbeeld van de reis-met-hoger-doel uit 16de en 17de eeuw is de Grand Tour. Het was een maandenlange reis die beschaafde jongelingen – of beter gezegd jongens, want aan meisjes was deze verruiming van de geest een stuk minder gegund – maakten ten behoeve van de voltooiing van hun opvoeding. Steevast leidde de reis naar Rome, waar behalve het Colosseum en andere antieke bezienswaardigheden ook de kroegen en de bordelen lonkten.
De Grand Tour prikkelde zowel het verstand als de zinnen. Het bijzondere is dat de persoonlijke zoektocht als vakantiethema steeds meer terrein wint.
Er zijn natuurlijk nog steeds zat georganiseerde reizen waarbij het werken aan de alcoholische tolerantie het hoogste goed is. In toeristische hotspots als Albufeira (Portugal), Chersonissos (Griekenland) en Mallorca (Spanje) schijnt in het hoogseizoen altijd de zon en kan het hedonisme hoogtij vieren.
De tegenbeweging is de fitte vakantie, ofwel de fitcation. Neckermann maakte er deze winter al apart reclame voor. Het bedrijf dat groot is geworden met het archetype van de luie, geheel georganiseerde reis, biedt nu een combinatie aan van zon, strand, sport en wellness. Yogareizen passen volgens de organisatie uitstekend in het reisaanbod. Een steeds groter aandeel van de reizigers wil tijdens hun welverdiende rustperiode actief aan de slag.
Geestig is het dat niet alleen de jonkies maar ook de ouderen meegolven op deze nieuwe hype in het vakantielandschap. Gingen ze een paar decennia geleden voor hun doelgerichte vakantie vooral naar Lourdes, tegenwoordig werken ze aan hun lijf, leren ze een taal of doen ze vrijwilligerswerk. Dat mag wat kosten en de babyboomers hebben er met hun stevige pensioen en afbetaalde huis ook de middelen voor.
De algemene trend is dat we onze vakantie behalve als moment voor ontspanning steeds meer invullen als gelegenheid tot zingeving. Ikzelf heb me bijvoorbeeld ten doel gesteld om alle landen van de wereld te bezoeken en dat is een Grand Tour van formaat. Juist als ik naar de landen ga waar een gemiddelde mens nog niet dood zou willen worden gevonden, realiseer ik me dat zo’n reisbestemming me inzichten geeft over mezelf en de wereld.
Doe me vooral niet na en sla Nauru en Guyana gerust over, maar besef dat persoonlijke ontwikkeling, of Bildung in het Duits, tot wasdom komt door het verruimen van je blikveld. En daar zijn vakanties in potentie uitermate geschikt voor.